De Turkse pianist en componist Fazıl Say is na bijna twintig jaar terug bij Warner Classics, het label dat hem in 1998 lanceerde.
Die hereniging wordt gevierd met een stevig project: de opname van alle achttien pianosonates van Mozart.
(Pianist nr. 3, najaar 2016)
‘Pianist − Komponist – Weltbürger’, zo introduceert Fazıl Say zichzelf op zijn website. Dat laatste verwijst waarschijnlijk naar zijn compositiestijl, waarin hij zowel Turkse volks- en klassieke muziek als Westerse klassieke muziek en jazz verwerkt. Maar het herinnert ook aan de ambivalente relatie met zijn geboorteland Turkije.
Gezien de recente couppoging en daaropvolgende maatregelen van president Recep Tayyip Erdoğan kunnen we het niet onbenoemd laten: Fazıl Say (Ankara, 1970) is een geducht criticus van Erdoğan en zijn AK Partij.
In 2012 kwam de pianist uitgebreid in het nieuws na zijn arrestatie in Turkije. Say werd aangeklaagd wegens godslastering. Het betrof een serie tweets waarin hij verklaarde dat hij atheïst was “en trots om dat luid en duidelijk te zeggen”. Ook citeerde hij de Perzische dichter Omar Khayyám, die in de elfde eeuw al de huichelarij van veel gelovigen hekelde:“Gij zegt dat rivieren van wijn door de hemel stromen; is de hemel een taveerne voor u? Gij zegt dat twee huri’s (maagden, MC) elke gelovige opwachten; is de hemel een bordeel voor u?”
De rechtbank in Istanbul veroordeelde Say tot tien maanden cel voorwaardelijk.
Humanist
Binnen de muziekwereld geldt Say dus niet alleen als een weergaloos pianist en bruggenbouwer tussen uiteenlopende stijlen, maar tevens als held van het vrije woord. Het is dan ook dit engagement dat de algemeen directeur van Warner Classics, Alain Lanceron, nog eens aanstipt in het persbericht van 21 juli. Niet alleen is Fazıl Say volgens hem “een van de grootste pianisten en een illuster componist”, maar bovenal is hij “betrokken bij de wereld om hem heen, een humanist die onvermoeibaar de vrijheid van meningsuiting blijft verdedigen.”
Warner viert Say’s terugkomst met een stevig project: de complete Pianosonates van Mozart, een componist die Say na aan het hart ligt. Op zes cd’s werden de achttien sonates gerangschikt naar toonsoort in plaats van chronologie, omdat Say wil laten horen hoe Mozart de tonaliteit uitbuitte. “Elke toonsoort heeft een eigen kleur,” verklaart Say in een promotievideo. “En ik heb mijn eigen verhaal bij elke sonate en zelfs bij elk deel. Dus heb ik het boek bij deze cd-box ook maar helemaal zelf geschreven.” Nog een citaat waarin hij zijn affiniteit met dit repertoire belijdt: “Deze opname vertegenwoordigt het meest uitgebreide en belangrijke werk dat ik (…) als interpreet heb ondernomen. De gevoelens die tijdens de opnames in me opkwamen, horen ook bij de meest bijzondere ervaringen in mijn leven.”
Janitsaren
Op het moment dat ik dit artikel schrijf, heb ik alleen de eerste cd tot mijn beschikking. Maar meteen treft me de geprononceerde dynamiek en frasering: zó hoor ik Mozart het liefst. Een frappant staaltje (uit Sonate nr. 11 in A, KV 331) is het rondo ‘Alla Turca’ waarmee Mozart een Janitsaren-kapel imiteert, Ottomaanse militaire muziek dus; een stijl die destijds nogal populair was. Fazıl Say onthult in dit overbekende fragment onverwachte invalshoeken, via zijn uitgekiende stemvoering en stoutmoedige accentuering. (Hij maakte van deze ‘Turkse Mars’ in 1993 trouwens al een aanstekelijke jazzy bewerking, maar dit terzijde.)
Opnieuw bevestigt Say hier zijn oorspronkelijke benadering van muziek. En dan ‘oorspronkelijk’ vooral in de betekenis van: ‘zoals het ooit begon’. Want vroeger (zeg tot pakweg 1800) was het geenszins de bedoeling om het door de componist geleverde materiaal noot voor noot na te spelen. Als musicus gaf je daar je eigen artistieke draai aan en het publiek hoorde nooit tweemaal precies dezelfde muziek. Ook in de negentiende eeuw maakte een béétje pianovirtuoos toch wel zijn eigen cadens in een soloconcert.
Het was pas in de twintigste eeuw dat, mede dankzij de voortschrijdende opnametechnieken, bepaalde uitvoeringen steeds meer gemeengoed werden. Met alle voorspelbaarheid van dien, die enerzijds voordelen heeft (wanneer juist de herkenning ontroert), maar anderzijds ook de esprit van een compositie kan wegpoetsen.
Fazıl Say echter benadert eeuwenoude en overbekende muziek alsof ze gloednieuw is. Hij speelt de muziek, maar hij speelt ook mét de muziek, zonder de componist tekort te doen – daarvoor is zijn passie te intens.
Fysiek
Toegegeven: niet iedereen is even gecharmeerd van zijn interpretaties. Regelmatig foetert een recensent iets over ‘effectbejag’ of ‘maniërisme’. Ook Say’s podiumgedrag wordt soms als ‘grotesk’ ervaren. Met name zijn fysieke expressiviteit tijdens het spel (de maat stampen, hoofdschudden, grommen, meezingen en snuiven) wordt hem stellig niet altijd in dank afgenomen. “First thing, he’s got to stop vocalizing,” stelde AllMusic-scribent James Leonard resoluut in 2005.
Dat dit nog altijd niet is gebeurd, hoor je in vele YouTube-filmpjes én op deze nieuwe Mozart-cd’s. Ongetwijfeld heeft men zich ingespannen om ’s mans lichaamsgeluiden te minimaliseren, maar eerlijk is eerlijk: je hoort ze wel. En wie erop gaat letten, kan zich daaraan storen. Maar ach, anderzijds heeft Fazıl Say qua voordracht weer zóveel ongewoons te bieden, dat we dit laatste restje gesteun en geneurie misschien maar voor lief moeten nemen.
Mozart: Complete Piano Sonatas.
Fazıl Say (piano). Warner Classics 2564694206
